در این مقاله از مجله زیبا زیست، به بررسی یکی از مهم ترین تحولات جمعیتی جهان پرداخته ایم: کاهش نرخ باروری و پیامدهای آن بر آینده جوامع. کاهش چشمگیر جمعیت در بسیاری از کشورها، اگرچه چالش برانگیز است، اما جوامع می توانند با آن سازگار شوند و فرصت هایی هم به همراه دارد.
کاهش جمعیت: روند جهانی
در سال ۱۹۷۰، یک زن در ایران به طور متوسط ۷ فرزند داشت. این عدد تا سال ۲۰۱۰ به حدود ۲ و تا سال ۲۰۲۳ به تنها ۱٫۷ فرزند رسید؛ یعنی جمعیت دیگر به اندازه کافی تولد نمی کند تا خود را حفظ کند.
ایران تنها کشور با این روند نیست؛ پژوهشگران دانشگاه واشنگتن پیش بینی می کنند تا سال ۲۰۵۰ بیش از سه چهارم کشورها با کاهش باروری مشابه مواجه خواهند شد. خسوس فرناندز-ویلاورد، اقتصاددان دانشگاه پنسیلوانیا می گوید: «کاهش باروری بسیار سریع تر از آنچه انتظار می رفت رخ می دهد و حتی در کشورهایی اتفاق می افتد که هیچ کس تصورش را نمی کرد.»
پیامدهای کاهش جمعیت
کاهش شدید نرخ باروری می تواند چالش های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به همراه داشته باشد:
- کاهش نیروی کار: کمبود افراد شاغل برای حمایت از جمعیت سالمند
- کاهش نوآوری و بهره وری: کاهش جمعیت می تواند رشد اقتصادی را کند کند
- تأثیر بر قدرت نظامی و نفوذ سیاسی: کشورها ممکن است در مقیاس جهانی ضعیف تر شوند
- چالش های سرمایه گذاری در فناوری های سبز: کاهش جمعیت فعال ممکن است روی پروژه های بزرگ اثر بگذارد
آستین شوماخر، پژوهشگر سلامت دانشگاه واشنگتن می گوید: «کشورها باید همین حالا به مسئله کاهش جمعیت و اثرات آن رسیدگی کنند.»
روند تاریخی نرخ باروری
در میانه قرن بیستم، نرخ باروری جهانی به طور متوسط ۵ فرزند به ازای هر زن بود. نگرانی اصلی آن زمان افزایش جمعیت و فشار بر منابع طبیعی بود. اما اکنون میانگین باروری جهانی به ۲٫۲ کاهش یافته و در نیمی از کشورها به زیر سطح جایگزینی ۲٫۱ رسیده است.
مثال ها:
- کره جنوبی: از ۴٫۵ فرزند در سال ۱۹۷۰ به ۰٫۷۵ در سال ۲۰۲۴ کاهش یافته است.
- ایران: کاهش نرخ باروری از حدود ۷ فرزند به کمتر از ۲ طی دو دهه در دهه ۱۹۸۰.
حتی کاهش کوچک در نرخ باروری، اثرات بزرگی بر جمعیت آینده دارد؛ مثلاً نرخ ۱٫۷ می تواند جمعیت را سریع تر از نرخ ۱٫۹ به نصف کاهش دهد.
عوامل کاهش باروری
دلایل کاهش نرخ باروری متنوع و چندوجهی هستند:
- دسترسی بهتر به روش های پیشگیری از بارداری
- تحصیل و شغل پرتنش برای زنان و مردان
- تأخیر در ازدواج و فرزندآوری
- سبک زندگی شهری و سرگرمی های دیجیتال
- هزینه های بالای زندگی و مسکن
- نگرانی های سیاسی و محیطی
در برخی کشورها مانند آمریکا، کاهش بارداری های ناخواسته و کاهش خشونت خانگی نیز در این روند نقش داشته است.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی
کاهش باروری باعث پیری جمعیت و تغییر ساختار جمعیتی می شود:
- درصد افراد بالای ۶۵ سال طی ۲۵ سال آینده تقریباً دو برابر خواهد شد
- افزایش نیاز به خدمات بهداشتی و مراقبت از سالمندان
- تعطیلی مدارس و بیمارستان ها در شهرهای کوچک
- مهاجرت جوانان از مناطق کم جمعیت
راهکارهای مقابله با کاهش جمعیت
برخی از استراتژی های پیشنهادی برای مقابله با بحران کاهش باروری عبارتند از:
- مشوق های مالی برای فرزندآوری: اعطای سرمایه اولیه به هر نوزاد تازه متولد شده
- تقویت سیاست های مهاجرتی: جبران کاهش جمعیت با جذب مهاجر
- ایجاد زیرساخت های مراقبت از سالمندان: افزایش خدمات بهداشتی و حمایتی
- تمرکز بر تاب آوری و سازگاری: آماده سازی جوامع برای تغییرات جمعیتی به جای تلاش برای بازگرداندن نرخ های باروری
مزایای نرخ باروری پایین
با اینکه کاهش جمعیت چالش هایی ایجاد می کند، اما مزایایی هم دارد:
- کاهش فشار بر منابع طبیعی و محیط زیست
- کاهش مصرف انرژی و آلودگی
- امکان سرمایه گذاری بهتر روی کیفیت زندگی و آموزش کودکان
جمع بندی
کاهش نرخ باروری یک واقعیت جهانی است که چالش ها و فرصت های زیادی به همراه دارد. کشورها می توانند با اتخاذ سیاست های مناسب، سازگاری و تاب آوری خود را افزایش دهند و از مزایای یک جمعیت کمتر، اما پایدار، بهره مند شوند.
سوالات متداول
۱. آیا کاهش جمعیت باعث انقراض انسان می شود؟
خیر، اما تغییرات جمعیتی بزرگ می تواند اثرات اقتصادی و اجتماعی مهمی داشته باشد.
۲. چه کشورهایی بیشترین کاهش جمعیت را تجربه می کنند؟
کشورهای ثروتمند و با نرخ باروری پایین مانند کره جنوبی، ژاپن و برخی کشورهای اروپایی.
۳. چه کشورهایی جمعیت خود را افزایش می دهند؟
اکثر کشورهای جنوب صحرای آفریقا، مانند نیجریه، هنوز نرخ باروری بالایی دارند.
۴. مهم ترین دلایل کاهش باروری چیست؟
تحصیل و شغل پرتنش، هزینه های بالای زندگی، سبک زندگی شهری، تأخیر در ازدواج و دسترسی بهتر به پیشگیری از بارداری.
۵. بهترین راهکار برای کشورها چیست؟
تمرکز بر تاب آوری جمعیتی، سازگاری با تغییرات و ارائه مشوق های مالی و زیرساخت های حمایتی.
